Η Φαντασίωση της Ειλικρίνειας και ο Φόβος της Αλήθειας στις Σχέσεις

Η ειλικρίνεια είναι ίσως το πιο συχνό ζητούμενο στις σχέσεις. Όλοι την αναζητούν, όλοι τη θεωρούν θεμέλιο της εμπιστοσύνης, και όλοι απογοητεύονται όταν διαπιστώνουν πως ο άλλος δεν ήταν «ειλικρινής». Πίσω όμως από αυτή τη διαρκή επανάληψη απογοήτευσης, κρύβεται μια βαθύτερη ψυχική διεργασία — ένα παράδοξο που η ψυχοδυναμική θεωρία γνωρίζει καλά: η σύγκρουση ανάμεσα στην επιθυμία για αλήθεια και την ανάγκη για ψευδαίσθηση.

Η φαντασίωση της απόλυτης διαφάνειας

Όταν οι άνθρωποι μιλούν για ειλικρίνεια, συνήθως δεν εννοούν απλώς την απουσία ψέματος. Εννοούν κάτι βαθύτερο: την ανάγκη να γνωρίζουν και να τους γνωρίζουν πλήρως. Είναι μια ασυνείδητη αναζήτηση του πρώιμου βιώματος συγχώνευσης — εκείνης της μαγικής ενότητας με τη μητέρα, όπου δεν υπήρχαν όρια, μυστικά ή αποστάσεις. Η φαντασίωση της «απόλυτης ειλικρίνειας» είναι, στην ουσία, μια νοσταλγία της απόλυτης εγγύτητας. Όταν όμως η ενήλικη πραγματικότητα επιβάλλει τη διαφοροποίηση — ότι ο άλλος έχει δικό του εσωτερικό κόσμο, σκέψεις, φόβους και όρια — η απογοήτευση βιώνεται ως προδοσία. Όχι γιατί ο άλλος ψεύδεται, αλλά γιατί αρνείται να ικανοποιήσει τη φαντασίωση της απόλυτης ψυχικής ένωσης.

Η μεταβίβαση του τραύματος της προδοσίας

Συχνά, η εμπειρία της «ανειλικρίνειας» επανενεργοποιεί παλιά, πρώιμα τραύματα. Το παιδί που κάποτε ένιωσε ότι ο γονιός του το παραπλάνησε, το πρόδωσε ή το εγκατέλειψε, κουβαλά μέσα του την αίσθηση ότι η αλήθεια είναι επικίνδυνη ή ότι οι άλλοι θα το πληγώσουν αν αφεθεί. Έτσι, στην ενήλικη ζωή, κάθε απόκλιση από τη φαντασιακή διαφάνεια βιώνεται ως επανάληψη εκείνης της προδοσίας. Ο σύντροφος μετατρέπεται σε μεταβιβαστικό αντικείμενο που φέρει τις σκιές του παρελθόντος.

Ο φόβος της ίδιας της αλήθειας

Η ειλικρίνεια δεν είναι πάντοτε εύκολη. Όταν ο άλλος μας λέει κάτι που αγγίζει τον πυρήνα μιας ναρκισσιστικής πληγής, συχνά ενεργοποιούνται άμυνες: η άρνηση («δεν είναι έτσι»), η προβολή («εσύ είσαι ανειλικρινής!»), ή η επιθετικότητα («με πλήγωσες με αυτό που είπες»). Η ψυχή παλεύει ανάμεσα στο θέλω να ξέρω και στο δεν αντέχω να ξέρω. Έτσι, πολλοί ζητούν ειλικρίνεια μόνο εφόσον δεν απειλεί την ψευδαίσθηση που χρειάζονται για να διατηρήσουν τη συνοχή τους.

Η εξιδανίκευση και η ναρκισσιστική απώλεια

Στην αρχή μιας σχέσης, ο άλλος προβάλλεται ως φορέας του Ιδεώδους Εγώ. Είναι αυτός που θα αποκαταστήσει την ακεραιότητα, που θα είναι “πραγματικός”, “διαφανής”, “αληθινός”. Όταν όμως αναπόφευκτα αποκαλυφθεί ότι και αυτός φοβάται, κρύβεται ή δεν μπορεί να αντέξει την απόλυτη ειλικρίνεια, τότε η εξιδανίκευση καταρρέει. Το υποκείμενο βιώνει την απώλεια αυτής της εικόνας ως ναρκισσιστικό τραύμα: η ψευδαίσθηση της τέλειας σχέσης θρυμματίζεται, και το συναίσθημα που απομένει είναι η απογοήτευση.

Η ανάγκη για έλεγχο πίσω από την «ειλικρίνεια»

Σε ένα πιο ασυνείδητο επίπεδο, η απαίτηση για απόλυτη ειλικρίνεια συχνά κρύβει την ανάγκη για έλεγχο. «Αν ξέρω τα πάντα, δεν θα πληγωθώ ποτέ ξανά». Η αλήθεια όμως δεν προσφέρει ασφάλεια· προσφέρει μόνο επαφή με την πραγματικότητα, κι αυτή συχνά πονά. Η απώλεια της ψευδαίσθησης απόλυτης γνώσης του άλλου βιώνεται τότε ως απειλή: όχι γιατί ο άλλος ψεύδεται, αλλά γιατί δεν μπορεί να είναι πλήρως προβλέψιμος ή ελεγχόμενος.

Από τη φαντασίωση στην πραγματική συνάντηση

Η ψυχοδυναμική θεώρηση μας θυμίζει ότι η ειλικρίνεια δεν είναι απόλυτη κατάσταση, αλλά ψυχική διαδικασία. Προϋποθέτει την ωριμότητα να αντέχω την αλήθεια — τη δική μου και του άλλου — χωρίς να χρειάζομαι να είναι όλα όμορφα ή βολικά. Η αληθινή συνάντηση δεν συμβαίνει μέσα στη φαντασίωση της διαφάνειας, αλλά στην αποδοχή της αδιαφάνειας: στο ότι ο άλλος θα έχει πάντα έναν εσωτερικό κόσμο που δεν θα γνωρίζω ποτέ πλήρως, κι όμως μπορώ να τον αγαπώ μέσα σε αυτήν τη διαφορά.

Το Τέλος της Ψευδαίσθησης, η Αρχή της Σχέσης

Η ειλικρίνεια, λοιπόν, δεν είναι μόνο αρετή. Είναι δοκιμασία της ψυχικής αντοχής, μια συνάντηση ανάμεσα στην επιθυμία για σύνδεση και στον φόβο της αποκάλυψης. Όσο περισσότερο συμφιλιωνόμαστε με τα δικά μας ασυνείδητα ψεύδη, τις δικές μας σκιές και ψευδαισθήσεις, τόσο περισσότερο μπορούμε να αντέξουμε και την αλήθεια του άλλου. Μόνο τότε η ειλικρίνεια παύει να είναι φαντασίωση και γίνεται πραγματική σχέση.

Δημήτρης Τολίδης | Β. SC Ψυχολόγος - M. SC. Κλινική & Δυναμική Ψυχολογία